پیروزی روحانی در انتخابات و سیاست اصلاح‌طلبانه در ایران

 
در انتخابات روز جمعه، رییس جمهور ایران حسن روحانی برای بار دوم پیروز انتخابات شد و نامزدهای اصلاح‌طلب نیز کرسی‌هایی در شوراهای شهر در نقاط مختلف کشور به دست آوردند. روحانی که در دهه ۱۳۶۰ به جناح راست و محافظه کار تعلق داشت در سال ۱۳۹۲ به عنوان نامزد اعتدال‌گرا در انتخابات شرکت کرد، و امروز اصلاح‌طلبان پیروزی‌ چشم‌گیراش را جشن می‌گیرند. این تغییر نشانه چه روندی در سیاست در حال تغییر ایران است؟
 
محدودیت‌های انتخابات چطور دست و پای رای‌دهندگان اصلاح‌جو را می‌بندد
 
رای‌دهندگان دموکراسی‌خواه در ایران در سال‌های گذشته به نحو چشم‌گیری عمل‌گرا شده‌اند. برای وارد شدن در رقابت‌های انتخاباتی در ایران نامزدها می‌بایست اول از غربال شورای نگهبان بگذرند. در سال ۹۲، نامزد اولیه اصلاح‌طلبان اکبر هاشمی رفسنجانی توسط شورای نگهبان رد صلاحیت شد، و پس از آن اصلاح‌طلبان تصمیم گرفتند تا از روحانی به عنوان یک جایگزین حمایت کنند. در انتخابات مجلس در سال ۱۳۹۵رای دهندگان خواهان تغییر از لیست اصلاح‌طلبی حمایت کردند که بعد از رد صلاحیت حتی نامزدهای رده دوم و سوم اصلاح‌طلب تشکیل شده بود.
 
رای‌دهندگان اصلاح‌جو چطور بر نامزدها تاثیر می‌گذارند
 
با این حال،  تاثیر رای دهندگان اصلاح‌جو از انتخاب بین نامزدهای تاییدصلاحت‌شده فراتر می‌رود. گفتار و کنش روحانی و برخی نمایندگان اصلاح‌طلب مجلس نشان می‌دهد که شهروندان مقامات را در مانورهای سیاسی‌شان به سمت و سویی اصلاح‌طلبانه کشانده‌اند.
 
روحانی در دهه ۱۳۶۰ به جناح راست تعلق داشت که از دهه ۱۳۷۰ به بعد جناح محافظه‌کار را تشکیل دادند. زمانی که روحانی در سال ۱۳۹۲ وارد رقابت‌های انتخاباتی شد، خود را نه اصلاح‌طلب و نه اصول گرا بلکه اعتدالی معرفی کرد. کارزار انتخاباتی او بر حل مساله هسته‌ای و نجات اقتصاد ایران از بار تحریم‌ها تاکید کرد. او همچنان وعده داد که فضای بسته سیاسی را خصوصا پس از وقایع سال ۱۳۸۸ باز کند.
 
اگرچه گفتار اصلاح‌طلبانه روحانه در سال ۱۳۹۲ به نسبت محدود بود، فعالان و راهی‌دهندگان بین خطوط را خواندند و ریاست جمهوری او را فرصتی برای خروج از فضای بسته سیاسی شکل گرفته در زمان احمدی‌نژاد دانستند.
 
در مقابل، روحانی در سال ۱۳۹۶ به صراحت از روش‌های اقتدارگرایانه  تندروها انتقاد کرد. او رقبای تندروش را برای سرکوب مخالفان، به باد انتقاد گرفت، از قوه قضائیه خواست که به قانون اساسی پایبند بماند، و سپاه و بسیج را به عدم دخالت در امور سیاسی فراخواند. حتی محمد خاتمی رییس دولت اصلاحات نیز جرات به زبان آوردن چنین مواضعی به صورت علنی را به خود نداده بود. برخی بر این باورند که روحانی با این صحبت‌ها از بعضی خط قرمزها گذشت.
 
چطور رای‌دهندگان روحانی را رادیکال کردند
 
این حرکت به سمت مواضع اصلاح‌طلبانه رادیکال‌تر در زمینه‌ی حملات تندروها به عملکرد اقتصادی روحانی و شاید استنباط وی از نداشتن حداقل نصف آرا برای بردن انتخابات در دور اول اتفاق افتاد. با اتخاذ رویکرد تهاجمی و مواضع اصلاح‌طلبانه روحانی تلاش کرد تا نظر ناراضیان سیاسی مردد را جلب کند.
 
در سخنرانی‌های انتخاباتی روحانی در سراسر کشور، شرکت‌کنندگان اغلب شعارهای اصلا‌ح‌طلبانه سرمی‌دادند و خواهان آزادی میرحسین موسوی، زهرا رهنورد، و مهدی کروبی رهبران مخالفان می‌شدند که از سال ۱۳۸۹ در حصر خانگی قرار دارند. جو دموکراسی‌خواه و پورشور این گردهمایی‌ها شبیه فضای آن‌ها در سال ۱۳۹۲ بود زمانی که اصلاح‌طلبان برای اولین بار با اعتدال‌گرایان موتلف شدند. این گردهمایی‌ها نه تنها برای شرکت‌کنندگان نیروبخش بود بلکه هیجان را در سطح رای دهندگان نیز پخش کرد.
 
تحول اصلاح‌طلبانه گفتمان روحانی در طول انتخابات می‌تواند همچنان نشان‌دهنده آن باشد که چطور شرکت در گردهمایی‌های انتخاباتی گفتار نامزدها را نیز دستخوش تحول می‌کند. روسای جمهور در ایران در طول دوره خدمت‌شان معمولا سخنرانی‌های عمومی بسیاری برگزار می‌کنند، و به سفرهای استانی متعددی می‌روند. با این حال، این گردهمایی‌های عموما کمتر بار سیاسی و عاطفی دارند، چنان که جمعیت بیشتر برای خوشامدگویی و گوش فرا دادن به سخنان رییس جمهور گرد‌ هم‌ می‌آید.
 
در مقابل، در سخنرانی‌های انتخاباتی بده‌بستان بین نامزدها و جمعیت بیشتر تعاملی است، چنانکه شرکت کنندگان نیز درخواست‌های‌شان را از طریق شعارها، تصاویر، و نماد‌ها ابراز می‌کنند. با نهادینه شدن انتخابات نیمه‌رقابتی در ایران، اینک گردهمایی‌های انتخاباتی نیز تبدیل به شکلی از تجمع‌های سیاسی عمومی‌ می‌شوند که دست کم هر چهار سال یک بار در کشور رخ می‌دهند.
 
اهمیت عرصه آنلاین
 
در حالی که گردهمایی‌های انتخاباتی فرصتی فصلی در اختیار رای‌دهندگان اصلاح‌جو می‌گذارد تا خواسته‌هایشان را پیش برند، فضای آنلاین عرصه‌ای مداوم‌تر برای شهروندان ایرانی برای بیان و گسترش خواسته‌های‌شان است. حدود ۷۰ درصد جمعیت ۸۰ میلیونی ایران کاربر اینترنتی هستند و از پلتفرم‌هایی مانند توییتر، اینستاگرام، و تلگرام برای بحث درباره مسایل سیاسی و اجتماعی استفاده می‌کنند. در حالی که مطبوعات با محدودیت‌های جدی مواجه‌ند، بحث‌ها در فضای آنلاین به نسبت آزادتر از این محدود‌یت‌ها اتفاق می‌افتد.
 
اگرچه قوه قضاییه در مقاطعی مدیران اصلاح‌طلب بعضی از کانال‌ها را بازداشت کرده است، این تمهیدات سرکوبگرانه جلوی پخش مطالب انتقادی سیاسی را نگرفته است. و این بحث‌ها دوسویه‌اند. نه تنها این کانال‌ها به شهروندان اجازه گفتگو بر سر دغدغه‌ها‌یشان می‌دهد، بلکه نخبگان سیاسی را نیز قادر می‌سازد تا بیاموزند چه چیزهای بر رای‌دهندگان موثر است.
 
فارغ از اینکه اصلاح‌طلبان در قدرت باشند یا نباشند، مشارکت آنلاین و آفلاین شهروندان حوزه گفتمانی سیاست در ایران را  متحول کرده است،. حتی زمانی که اصلاح‌طلبان از قدرت اخراج و راه ورودشان به انتخابات مسدود شده‌است، مواضع اصلاح‌طلبانه‌شان همچنان مفصل‌بندی و تبیین می‌شود. در چنین زمینه‌ای، وقتی اعتدال‌گرایان یا مستقل‌هایی مانند روحانی از سوی تندروها در تنگنا قرار می‌گیرند، می‌دانند که یک گزینه برای برون رفت حرکت به سمت چپ و اتخاذ مواضع اصلاح‌طلبانه‌ای است که تبیین کنندگان اولیه‌شان را دیگر درون بلوک قدرت ندارند.
 
درس‌های برای انتخابت در رژیم‌های اقتدارگرا
 
محققان اقتدارگرایی انتخاباتی درباره اینکه کارکرد انتخابت در این رژیم‌ها چیست مناقشات و بحثای گسترده‌ای داشته‌اند. برخی ادعا می‌کنند که انتخابات وسیله‌ای برای حکومت است تا به وسیله آن نخبگان را برکشد یا مخالفان را دچار تفرقه کند. دیگران بر آنند که انتخابات سازوکاری برای مدیریت نزاع نخبگان و تقسیم غنایم فراهم می‌کند.
انتخابات در ایران با معیار‌های انتخابات منصفانه و آزاد فاصله بسیاری دارد و ممکن است که برخی از این کارکردها را نیز داشته باشد. با این حال، با استفاده از فشار مشارکت آنلاین و آفلاین، ایرانیان دموکراسی‌خواه از انتخابات استفاده کرده‌اند تا بخت انتخابتی تندروها را از بین ببرند، چشم‌انداز نازمدهای میانه‌رو را بهبود ببخشند، و آن‌ها را به سمت و سویی اصلاح‌طلبانه‌تر بکشانند.

​این مطلب ترجمه مقاله منتشر شده در واشنگتن پست در دوم خرداد ۱۳۹۶ است.